PSYCHOSPOŁECZNE KORELATY WYPALENIA ZAWODOWEGO U NAUCZYCIELI
DOI:
https://doi.org/10.19251/sej/2021.14.2(13)Słowa kluczowe:
syndrom wypalenia zawodowego, psychospołeczne korelaty wypalenia zawodowego, edukacja, religia, nauczyciel, wychowanieAbstrakt
Artykuł koncentruje się na problemie wypalenia zawodowego, uwzględniając środowisko nauczycielskie (nauczycieli religii). Jest próbą przedstawienia psychospołecznych korelatów tego zjawiska. Syndrom wypalenia zawodowego jest zespołem objawów powstających w wyniku przeciążenia emocjonalnego oraz fizycznego, które powodowane jest bezpośrednio przez stres występujący w miejscu pracy/w szkole. Wypalenie uważane jest za następstwo stresu doświadczanego w związku z wykonywaną pracą, będącego rezultatem braku dopasowania między pracownikiem a warunkami pracy. Zgodnie z najnowszym ujęciem wypalenie ujmowane jest jako erozja zaangażowania w pracę zawodową. (Maslach, 1998, 68-85; 2010, 13‑31; Maslach, Saufeli, 1993; Maslach, Leiter, 2008) Na ten specyficzny stres emocjonalny narażone są osoby pracujące w zawodach wymagających intensywnych kontaktów interpersonalnych z uczniami, rodzicami, pacjentami, klientami czy społeczeństwem. Wypaleni pracownicy/nauczyciele zawsze stanowią problem dla efektywności swojej pracy/organizacji.
Bibliografia
Anthony, Francis. V. 2009. Tradition based openness to pluralism. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 97 111. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Bazińska, Róża et al. 2010. Strategie pracy emocjonalnej – konstrukcja i trafność Skali Pracy Emocjonalnej. W: Psychologia zarządzania w organizacji, red. Anna M. Zawadzka, 170 195. Warszawa: PWN.
Borritz Marianne et al. 2006. Burnout among employees in human service work: design and baseline findings of the PUMA study. Scandinavian Journal of Public Health, 1, 49-58.
Brotheridge, Céleste M. and Raymond T. Lee. 2002. Testing a conservation of resources model of the dynamics of emotional labor. Journal of Occupational Health Psychology, 7, 57-67.
Brotheridge, Céleste M. and Alicia A. Grandey. 2002. Emotional labor and burnout: Comparing two perspectives of people work. Journal of Vocational Behavior, 60, 17-39.
Brouwers, André and Welko Tomic and Huibrecht Boluijt. 2011. Job demands, job control, social support and self-efficacy beliefs as determinants of burnout among physical education teachers. Europe’s Journal of Psychology, 1, 17-39.
Brudnik, Maria. 2003. Wypalenie zawodowe nauczycieli wychowania fizycznego. W: Nauczyciel i uczeń wyzwaniem dla przyszłości (r. 3), red. Radosław Muszkieta, http://www.wbc.poznan.pl/Content/2280/index.html#IDAIYO4E
Brudnik, Maria. 2008. Zachowanie uczniów podczas lekcji a wypalanie się nauczycieli wychowania fizycznego. Kultura Fizyczna, 7 8, 23-28.
Cano-García, Francisco J. and Eva M. Padilla-Muñoz and Miguel Á. Carrasco-Ortiz. 2005. Personality and contextual variables in teacher burnout. Personality and Individual Differences, 38, 929 940.
Chan, Wai Y. et al. 2008. Organizational and personal predictors of teacher commitment. Mediating role of teacher efficacy and identification with school. American Educational Research Journal, 45, 597 630.
Chang, Mei L. 2009. An Appraisal Perspective of Teacher Burnout: Examining the Emotional Work of Teachers. Educational Psychology Review, 21, 193–218.
Cherniss, Cary. 1989a. Burnout in new professionals: A long - term follow-up study. Journal of Health and Human Resources Administration, 12, 11-24.
Cherniss, Cary. 1989b. Career stability in public service professionals: A longitudinal investigation based on the biographical interviews. American Journal of Community Psychology, 17, 399 422.
Cherniss, Cary. 1992. Long-term consequences of burnout: An explanatory study. Journal of Organizational Behavior, 13, 1-11.
Cherniss, Cary. 1993. Role of professional self-efficacy in the etiology and amelioration of burnout. W: Professional Burnout: Recent Developments in Theory and Research, red. Wilmar. B. Schaufeli and Christina Maslach and Tadeusz Marek, 135-149. Washington, DC: Taylor & Francis.
Cherniss, Cary. 1995. Beyond Burnout: Helping Teachers, Nurses, Therapists and Lawyers Recover from Stress and Disillusionment. New York: Routledge.
Enzmann, Dirk. 1996. Gestr, erschöpft oder ausgebrannt? Einflüsse von Arbaitssituation, Empathie und Coping auf den Burnoutproz [Stressed, exhausted, or burned out? Effects of working conditions, empathy, and coping on the development of burnout]. Munich: Profil.
Fejgin, Naomi and Rachel Talmor and Ilana Erlich. 2005. Inclusion and burnout in physical education. European Physical Education Review, 11, 29-50.
Fontana, David. 1998. Psychologia dla nauczycieli. Poznań: Zysk i S-ka.
Fontana, David. and Reda Abouserie. 1993. Stress levels, gender and personality factors in teachers. British Journal of Educational Psychology, 63, 261-270.
Freudenberger, Herbert J. 1974. Staff burn-out. Journal of Social Issues, 30, 159-165.
Geikina, Laima and Anta Filipsone. 2009. Religious education in the eyes of teachers. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 113 123. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Gellel, Adrian. M. 2009. Accentuated similarities between catechists and religious education. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 125 135. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Golińska, Lucyna i Waldemar Świętochowski, 1998. Temperamentalne i osobowościowe determinanty wypalenia zawodowego u nauczycieli. Psychologia Wychowawcza, 5, 385-398.
González-Romá, Vicente et al. 2006. Burnout and work engagement: Independent factors or opposite poles? Journal of Vocational Behavior, 68, 165–174.
Grandey, Alicia. A. 2003. When “the show must go on”: Surface acting and deep acting as determinants of emotional exhaustion and peer-rated service delivery. Academy of Management Journal, 1, 86-96.
Gross, James J., and Robert W. Levenson. 1993.Emotional suppression: Physiology, self-report, and expressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 64 (6), 970–986.
Gross, James J., and Robert W. Levenson. 1997. Hiding feelings: The acute effects of inhibiting negative and positive emotion. Journal of Abnormal Psychology, 106 (1), 95–103.
Grzegorzewska, Maria K. 2006. Stres w zawodzie nauczyciela. Specyfika, uwarunkowania, następstwa. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Hobfoll, Stevan E. 2006. Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, tłum. Magdalena Kacmajor. Gdańsk: GWP.
Hobfoll, Stevan E. and John R. Freedy. 1993. Conservation of resources: A general stress theory applied to burnout. W: Professional Burnout: Recent Developments in Theory and Research, red. Wilmar B. Schaufeli and Christina Maslach and Tadeusz Marek, 115 129. Washington, DC: Taylor & Francis.
Hobfoll, Stevan E. and Maya Lerman. 1988. Personal relationships, personal attitudes, and stress resistance: Mothers’ reactions to their child’s illness. American Journal of Community Psychology, 16, 565-589.
Hobfoll, Stevan E. and Maya Lerman. 1989. Predicting receipt of social support: A longitudinal study of parents’ reactions to their child’s illness. Health Psychology, 8, 61-77.
Hobfoll, Stevan E. and Arie Shirom. 1993. Stress and burnout in the workplace: Conservation of resources. W: Handbook of Organizational Behavior, red. Robert T. Golembiewski, 41 60. New York: M. Dekker.
Hodge, Glenda. M. and James J. Jupp and Alan J. Taylor. 1994. Work stress, distress and burnout in music and mathematics teachers. British Journal of Educational Psychology, 64, 65-76.
Klassen, Robert M. and Ming M. Chiu. 2011. The occupational commitment and intention to quit of practicing and pre-service teachers. Influence of self-efficacy, job stress, and teaching context. Contemporary Educational Psychology, 36, 114 129.
Kliś, Maria i Joanna Kossewska. 1998. Cechy osobowości nauczycieli a syndrom wypalenia zawodowego. Psychologia Wychowawcza, 2, 125-140.
Koustelios, Athanasios and Nikolaos Tsigilis. 2005. The relationship between burnout and job satisfaction among physical education teachers: A multivariate approach. European Physical Education Review, 11, 189-203.
Krawulska Ptaszyńska, Anna. 1992. Analiza czynników wypalenia zawodowego u nauczycieli szkół średnich. Przegląd Psychologiczny, 35, 403-410.
Krawulska Ptaszyńska, Anna. 1996. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 8, 9-12.
Kulik, Małgorzata M. 2009. Jak feniks z popiołów, czyli jak się nie wypalić. Katecheta, 7 8, 114 117.
Lewis, Christopher. A. et al. 2009. The teachers’ perspective on goals of religious education. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 81 95. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Macdonald, Doune. 1999. Teacher attrition: A review of literature. Teaching and Teacher Education, 15, 835–848.
Mandal, Eugenia. 1999. Syndrom wypalenia zawodowego a tożsamość płciowa nauczycielek. Psychologia Wychowawcza, 1, 27-33.
Manlove, Elizabeth E. 1993. Multiple Correlates of Burn out in Child Care Workers. Early Childhood Research Quarterly, 8, 499-518.
Maslach, Christina. 1976. Burned-out. Human Behavior, 5, 16-22.
Maslach, Christina. 1993. Burnout: A Multidimensional Perspective. W: Professional Burnout: Recent Developments in Theory and Research, red. Wilmar B. Schaufeli and Christina Maslach and Tadeusz Marek, 19-32. Washington, DC: Taylor & Francis.
Maslach, Christina. 1998. A Multidimensional Theory of Burnout. W: Theories of Organizational Stress, red. Cary L. Cooper, 68-85. New York: Oxford University Press.
Maslach, Christina. 2010. Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej. W: Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, red. Helena Sęk, 13 31. Warszawa: PWN.
Maslach, Christina and Susan E. Jackson. 1981a. The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behavior, 2, 99 113.
Maslach, Christina and Susan E. Jackson. 1981b. Maslach Burnout Inventory. Research Edition. Paolo Alto, CA: Consulting Psychologist Press.
Maslach, Christina and Susan E. Jackson. 1984. Burnout in Organizational Settings. W: Applied Social Psychology Annual, red. Stuart Oskamp, t. 5, s. 133-154. Beverly Hills, CA: Sage.
Maslach, Christina and Susan E. Jackson 1986. Maslach Burnout Inventory. Manual. Paolo Alto, CA: Consulting Psychologist Press.
Maslach, Christina and Michael P. Leiter. 1997. The Truth About Burnout. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
Mezglewski, Artur i Henryk Misztal i Piotr Stanisz. (2008). Prawo wyznaniowe. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck.
Mikołajec, Józef 2000. Posługa teologów świeckich w Kościele w Polsce. Studium pastoralne. Opole: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego.
Morawska, Bożena. 2001. Wypalenie zawodowe u katechetów. Katecheta, 5, 68-70.
Ogińska-Bulik, Nina. 2006. Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła, konsekwencje, zapobieganie. Warszawa: Difin.
Okła, Wiesława i Stanisława Steuden. 1998. Psychologiczne aspekty zespołu wypalenia. Roczniki Psychologiczne, 1, 119-130.
Okła, Wiesława i Stanisława Steuden. 1999. Strukturalne i dynamiczne aspekty zespołu wypalenia w zawodach wspierających. Roczniki Psychologiczne, 2, 5-17.
Okła, Wiesława i Stanisława Steuden. 2003. Sposoby zmagania się ze stresem osób o różnym poziomie poczucia koherencji. Studia z psychologii w KUL, 11, 89-102.
Okońska, Elżbieta. 2006. Nauczyciel religii w szkole. Tezy. Poszukiwania. Propozycje. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Pajer, Flavio. 1992. Nauczanie religii w europejskich systemach oświatowych. Przegląd Powszechny, 6, 382 402.
Pines, Ayala M. 1993. Burnout: An existential perspective. W: Professional Burnout: Recent Developments in Theory and Research, red. Wilmar B. Schaufeli and Christina Maslach and Tadeusz Marek, 33 51. Washington, DC: Taylor & Francis.
Pines, Ayala M. 1996. Couple Burnout. Causes and Cures. New York & London: Routledge.
Potocki, Andrzej. 2007. Wychowanie religijne w polskich przemianach. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Ptak, Marcelina. 2001. Wypalenie zawodowe. Katecheta, 10, 77-79.
Putkiewicz, Elżbieta et al. 1999. Nauczyciele wobec reformy edukacji. Warszawa: Żak.
Pyżalski, Jacek i Dorota Merecz. 2010. Wstęp. W: Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli, red. Jacek Pyżalski i Dorota. Merecz, 7-11. Kraków: Impuls.
Riegel, Ulrich. and Hans G. Ziebertz. 2009. Concepts and methods. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 13 19. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Schaufeli, Wilmar B. and Arnold B. Bakker. 2003. UWES. Utrecht Work Engagement Scale. Preliminary Manual. Utrecht University: Occupational Health Psychology Unit.
Schaufeli, Wilmar B. and Arnold B. Bakker and Marisa Salanowa. 2006. The Measurement of Work Engagement With a Short Questionnaire. Educational and Psychological Measurement, 4, 701-716.
Schaufeli, Wilmar B. et al. 2002. The measurement of engagement and burnout: a two sample confirmatory factor analytic approach. Journal of Happiness Studies, 3, 71-92.
Sekułowicz, Małgorzata, 2002. Wypalenie zawodowe nauczycieli pracujących z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Sęk, Helena. 1992. Perceived Social Support and Competence in Coping with Stress and Teacher Burnout. W: Reading in Health and Preventive Psychology, red. Helena Sęk, 123-137. Poznań: K. Domke Publishing House.
Sęk, Helena. 1996. Uwarunkowania i mechanizmy wypalenia zawodowego w modelu społecznej psychologii poznawczej. W: Wypalenie zawodowe. Psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania, red. Helena Sęk, 83 112. Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke.
Sęk, Helena. 2004. Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. Wstęp. W: Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, tłum. Józef Radzicki, red. Helena Sęk, 7. Warszawa: PWN.
Sęk, Helena. 2010. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Uwarunkowania i możliwości zapobiegania. W: Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, red. Helena Sęk, 149-167. Warszawa: PWN.
Sęk, Helena et al. 1997. Mechanizmy stresu i wypalenia zawodowego w modelu poznawczo-kompetencyjnym. W: Psychologia poznawcza w Polsce. Koncepcje, analizy, badania, red. Aleksandra Tokarz i Edward Nęcka, 169-193. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Sęk, Helena. 1994. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania. W: Edukacja wobec zmiany społecznej, red. Jerzy Brzeziński i Lech Witkowski, 325 343. Poznań-Toruń: Edytor.
Sęk, Helena. 2000. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania. W: Psychologiczno-edukacyjne aspekty przesilenia systemowego, red. Jerzy Brzeziński i Zbigniew Kwieciński, 99-114. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Skaalvik, Einar M. and Sidsel Skaalvik, 2007. Dimensions of Teacher Self-Efficacy and Relations With Strain Factors, Perceived Collective Teacher Efficacy, and Teacher Burnout, Journal of Educational Psychology, 3, 611–625.
Smith, Daniel and Goh W. Leng. 2003. Prevalence and Sources of Burnout in Singapore Secondary School Physical Education Teachers. Journal of Teaching in Physical Education, 22, 203 218.
Stach-Hejosz, Magdalena. 2004. Czego boją się katecheci? Źródła stresu katechety i sposoby przezwyciężania trudności, Katecheta, 9, 62–68.
Stach-Hejosz, Magdalena. 2007. Symptomy stresu w pracy katechety. Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne, 8, 161-172.
Szlagura, Wojciech. 2002. Kryzys wypalenia. Katecheta, 7 8, 50-60.
Szolek, Wojciech. 2002. Panie, spraw, aby nam się tak chciało, jak nam się nie chce! Czyli, jak nie wypalić się zawodowo. Katecheta, 7 8, 43-45.
Świderski, Tomasz i Dorota Langer i Hanna Popkowska-Zerbin. 1999. Wypalenie zawodowe a poczucie koherencji u lekarzy. Nowiny Psychologiczne, 3, 69-74.
Totterdell, Peter and David Holman, 2003. Emotion regulation in customer service roles: Testing a model of emotional labor. Journal of Occupational Health Psychology, 8, 55-73.
Tucholska Stanisława, 2003. Wypalenie zawodowe nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego psychologicznych uwarunkowań. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Tucholska, Stanisława. 2009. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Tucholska, Stanisława. 2009. Zjawisko wypalenia zawodowego, Katecheta, 7 8, 108-114.
Wojciechowska, Janina. 1990. Syndrom wypalenia zawodowego. Nowiny Psychologiczne, 5-6, 83-91.
Zając, Marian and Paweł Mąkosa. 2009. Faithfulness to God and to people. Religious education in Poland. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 169 180. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Ziebertz, Hans G. and Ulrich Riegel. 2009. Teaching religion in a multicultural European society. W: How teachers in Europe teach religion. An international empirical study in 16 countries, red. Hans G. Ziebertz and Ulrich Riegel, 7 12. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
Zammuner, Vanda L. and Cristina Galli. 2005. Wellbeing: Causes and consequences of emotion regulation in work settings. International Review of Psychiatry, 5, 355–364.
